Δ. Σολωμός, Ο Κρητικός ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ/ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ κατεύθυνσης

Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ: Συχνά θεματικά μοτίβα στην ποίηση του Σολωμού, κορυφαίου εκπροσώπου της Επτανησιακής Σχολής, ποιητή του πάθους για το υψηλό, το πνευματικό, το αιώνιο, το ιδανικό, είναι η λατρεία προς την πατρίδα και την ελευθερία, η θρησκεία, η γυναίκα, ο εξιδανικευμένος έρωτας, η φύση και η σύνδεσή της με τα συναισθήματα του ανθρώπου, η ανδρεία, ο πατριωτισμός, ο θάνατος, ο πνευματικός αγώνας της ψυχής κ.ά.

φύση και ελευθερία: Ο Σολωμός πιστεύει, όπως ο Καντ και ο Σίλλερ, ότι η υπέρτατη εκδήλωση της ανθρώπινης ελευθερίας είναι όταν ελεύθερα επιλέγουμε να κάνουμε το καθήκον μας. Το πνεύμα του ανθρώπου αγωνίζεται να σπάσει τα δεσμά της εξάρτησής του από τον υλικό κόσμο. Παλεύει να αρθεί πάνω από τις επιταγές της φύσης. Όταν το καταφέρνει ο άνθρωπος, κατακτά την αυτογνωσία. Η αυτογνωσία είναι ένα σημαντικό ζητούμενο για τη φιλοσοφία της εποχής, αφού μια πλήρης γνώση του εαυτού είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την τέλεια απελευθέρωσή του.

Ο Σολωμός ως εθνικός ποιητής: Η έννοια του εθνικού ποιητή πρόβαλε μαζί με τον εθνικισμό στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, επιβεβαιώνοντας τον στενό δεσμό ανάμεσα στη λογοτεχνία και στην επιθυμία για εθνική χειραφέτηση ή ενοποίηση. Την ίδια εποχή ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός καλλιέργησε όχι μόνο την ιδέα της καθολικής ελευθερίας, αλλά και την ιδέα της εθνικής ελευθερίας, ιδιαίτερα στην Ανατολική, Κεντρική και Νότια Ευρώπη. Όπου ο ρομαντισμός έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην απελευθέρωση της ανθρώπινης φύσης και στην επιστροφή της σε μια πιο αθώα και ιδανική κατάσταση, τότε το ατομικό και το καθολικό απέκτησαν προτεραιότητα και η σύνδεση έγινε κυρίως με την ανθρωπότητα παρά με το έθνος. Εκεί όπου ο ρομαντισμός ήταν περισσότερο συνδεδεμένος με εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες, όπως στην Ανατολική ή στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, η ιδέα του εθνικού ποιητή εδραιώθηκε. Ο Σολωμός φαίνεται να αξιοποίησε και τις δύο τάσεις, προωθώντας την ιδέα της ελευθερίας με τις καθολικές και τις ανθρώπινες συνδηλώσεις της αλλά και με τις εθνικές διαστάσεις της. Αυτή η διπλή συμμετοχή καθόρισε την εικόνα του ως εθνικού ποιητή.

θάνατος και θρησκεία: Συχνά ο Σολωμός περιγράφει το θάνατο φανταστικών ή υπαρκτών προσώπων. Όλα τα μεγάλα έργα του τελειώνουν με θάνατο. Κατά το Σολωμό δε χρειάζεται να λυπόμαστε για τους πεθαμένους, αφού πηγαίνουν σε έναν κόσμο καλύτερο. Ένα θέμα του που εμφανίζεται συχνά: ο θάνατος ενός ατόμου συνδέεται άμεσα με την ανάσταση όλων των νεκρών στη Δευτέρα Παρουσία. Οι άγγελοι εμφανίζονται συχνά στην ποίησή του και συνδυάζονται με την τέλεια ομορφιά. Ο Σολωμός δεν είναι ένας αυστηρά θρησκευτικός ποιητής, όμως υπάρχει έντονο θρησκευτικό στοιχείο στα ποιήματά του ως μέρος μιας προσωπικής ανθρώπινης εμπειρίας.

έρωτας και θάνατος: Ο έρωτας κι ο θάνατος είναι στενά δεμένοι τόσο στη ρομαντική ποίηση όσο και στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Πολλές φορές στο Σολωμό υποβάλλεται η ιδέα πως αυτές είναι οι δύο δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο των ανθρώπων. Ενωμένες τις συναντάμε και στον Κρητικό, άλλωστε το θέμα του ποιήματος εν μέρει είναι η ανθρώπινη κι η θεϊκή αγάπη: Χάνει εκείνος τη γήινη αγάπη του για να του χαριστεί το όραμα της ουράνιας ευδαιμονίας, γιατί ο έρωτας για την αρραβωνιαστικιά του τού έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσει το θεϊκό στοιχείο.

έρωτας και αγνότητα: Στο Σολωμό ο έρωτας είναι πάντα αγνός. Αυτό συμβολίζει κι η συνηθισμένη εικόνα με τα τρεμάμενα λουλούδια. Η αγνότητα του έρωτα του Κρητικού είναι αυτή που του δίνει το όραμα του θείου.

ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: Ο Σολωμός μελέτησε την περιορισμένη ελληνική λογοτεχνία που υπήρχε την εποχή εκείνη στη δημοτική. Αυτή περιλάμβανε: α) βυζαντινά έμμετρα μυθιστορήματα του 14ου και 15ου αιώνα, και άλλα υστεροβυζαντινά λαϊκά κείμενα, β) έργα της κρητικής λογοτεχνίας του 16ου και 17ου αιώνα (π.χ Ερωφίλη, Θυσία του Αβραάμ, Ερωτόκριτος), γ) λαϊκά στιχουργήματα, δ) τα έργα του Βηλαρά και του Χριστόπουλου, ε) ελληνικά δημοτικά τραγούδια (το 1824 κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος της συλλογής του Κλοντ Φοριέλ). Οι επιρροές που έχει από την ελληνική λογοτεχνία είναι περισσότερο γλωσσικές. Οι ιδέες που εκφράζει είναι βαθιά επηρεασμένες από την προσωπική επαφή του με την Ιταλία και με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και φιλοσοφία.

2. ΚΛΑΣΙΚΑ ΕΡΓΑ παλαιών αλλά και συγχρόνων του συγγραφέων, όπως Όμηρος, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πίνδαρος, Βιργίλιος, Δάντης, Πετράρχης, Αριόστο, Σέξπιρ, Ρακίνα, Λοκ, Σίλερ (Η αισθητική θεωρία του Σίλλερ, κυρίως η θεωρία περί υψηλού και τραγικού στην τέχνη) κ.ά. Τον επηρεάζει κυρίως η θρησκευτική θεματολογία της ιταλικής ποίησης. Η Θεία Κωμωδία του Ντάντε, π.χ, περιγράφει ένα οραματικό ταξίδι στην Κόλαση κι από κει, μέσα από το Καθαρτήριο, στον Παράδεισο. Η ποίηση θεωρείται σαν ένα θείο δώρο που σχετιζόταν στενά με τη θρησκεία και την ηθική.

3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ της εποχής του, όπως ο διαφωτισμός, o φιλελευθερισμός, ο γερμανικός ιδεαλισμός, ο δημοτικισμός, ο φιλελληνισμός, ο κλασικισμός, και ιδίως ο ρομαντισμός.

Οι ρομαντικές επιδράσεις

 Η αξιολόγηση της φαντασίας ως δημιουργικής έκφρασης του κόσμου. Το φαινόμενο της συναισθησίας και η συμπλοκή πραγματικών και φανταστικών επεισοδίων (τα φανταστικά επεισόδια ως αναπόσπαστα τμήματα μίας και της αυτής πραγματικότητας). Οι αποκαλυπτικοί οραματισμοί ως μηχανισμοί εξερεύνησης του υπερφυσικού και σύλληψης αρχετυπικών εμπειριών. Οι οπτασίες κυρίως της νεκρής αγαπημένης σε όνειρο ή όραμα. Το μοτίβο της μεταμόρφωσης της ψυχής Ο καλλιτέχνης σαν μάγος, ή προφήτης αντιλαμβάνεται αλήθειες κρυμμένες για τους άλλους ανθρώπους πίσω από το πέπλο του υλικού κόσμου.

 Τα σκηνοθετικά μοτίβα: η φεγγαρόλουστη νύχτα και το απόλυτο φως, που καταργούν τα αυστηρά περιγράμματα, η τρικυμία ως φυσική απειλή και ως ψυχική αναταραχή, οι ιδανικές μορφές και οι απόκοσμοι ήχοι ως εκφράσεις της ιδέας.

 Η τάση προς την αποσπασματικότητα ως αναγνώριση: α) της σπερματικής παρουσίας της Ιδέας μέσα στον κόσμο, β) της αδυναμίας να συλλάβει ο άνθρωπος την αρχική Ιδέα στην απόλυτη ενότητα και ολότητά της. Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες θέτουν υψηλούς στόχους. Προσπαθούν πάντα να ξεπεράσουν τα όρια της φύσης, των προϋπαρχόντων καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, τα όρια των ίδιων τους των δυνατοτήτων. Θεωρούν ότι η αισθητική απόλαυση που προσφέρει ένα «ατελές» έργο είναι ανώτερη από αυτήν που δίνει ένα ολοκληρωμένο, επειδή εκφράζει τη μεταφυσική του «απείρου», που χαρακτηρίζει την αιώνια διψασμένη ψυχή του ρομαντικού ποιητή.

 Η γοητεία των περασμένων και της παράδοσης. Η αρχαία Ελλάδα είχε εξιδανικευτεί από την ευρωπαϊκή διανόηση. Με την Επανάσταση του '21 βλέπουν την αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού ιδεώδους.

Το Ωραίο και το Υψηλό. Το Ωραίο ανυψώνει πνευματικά τον άνθρωπο. Το Υψηλό οριζόταν σα μια πνευματική κατάσταση που την προκαλούσε η ενατένιση τεράστιων και φοβερών φυσικών φαινομένων. Έτσι ο αναγνώστης αποκτά συνείδηση της δικής του σωματικής αδυναμίας και συνάμα της πνευματικής και ηθικής του ανωτερότητας απέναντι στη φύση. (Στον Κρητικό, π.χ, το συναντάμε στην περιγραφή της τρικυμίας).

Η ελευθερία. Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα (ύλη) και πνεύμα (Θεό). Μπορεί, λοιπόν, ο άνθρωπος να φτάσει την ηθική τελειότητα υποτάσσοντας τις ορέξεις του σώματος στη λογική του. Η φύση, που σ' αυτή κυριαρχούν η αναγκαιότητα και το τυχαίο, θεωρούνται το αντίθετο της ανθρώπινης ελευθερίας. Οι φυσικές δυνάμεις, εσωτερικές και εξωτερικές, εμποδίζουν την ηθική εξέλιξη. Πολλοί ποιητές θέλησαν στην ποίησή τους να παρουσιάσουν τους ήρωές τους να επιδίδονται σε πράξεις συνειδητής βούλησης, ελεύθερης από κάθε εξωτερική πίεση.

 Ένας πανθεϊσμός της φύσης πνευματικότερος από ό,τι στην αρχαία ελληνική μυθολογία: το Πνεύμα, η Ιδέα ενυπάρχει στη φύση. Θεός και φύση ταυτίζονται, όλα τα όντα μετέχουν στη θεία ουσία. Η φύση παρουσιάζεται ως προαιώνια Μεγάλη Μητέρα.

 Στη ρομαντική ποίηση παίζει πολύ μεγάλη σημασία η αξιοποίηση των εικόνων, που συναιρούν αντιθετικές καταστάσεις και λειτουργούν ως σύμβολα. Πρόκειται για εικόνες παρμένες από τη φύση ή από το ανθρώπινο σώμα. Οι εικόνες αυτές αποτυπώνουν βαθύτερες συνειδησιακές καταστάσεις, κατά τις οποίες ο άνθρωπος βιώνει έντονα διλήμματα, συγκρούσεις και δοκιμασίες, αφού καθετί υψηλό και μεγάλο κατακτιέται με πόνο.

Ο συνδυασμός της ποίησης με τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Η ποίηση ενσωματώνει τις θεϊκές ιδέες, την απόλυτη αλήθεια, την πεμπτουσία των πραγμάτων.

 Η μελωδικότητα της ποιητικής έκφρασης. Ο Σολωμός ακολουθώντας το δόγμα του αγγλικού και γερμανικού ρομαντισμού για την αρμονία των όντων μεταξύ τους επεδίωξε την αναζήτηση της μουσικότητας στον στίχο. Μετά από πολλές αναζητήσεις κατέληξε στη σταθερή χρήση του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου (επηρεασμένος από το δημοτικό τραγούδι και την Κρητική λογοτεχνία). Οι συνεχείς επανεγγραφές των ποιημάτων του στόχο είχαν την καθαρότερη, μουσικότερη και υψηλότερη διατύπωση της Ιδέας.

 ΟΜΩΣ Ποτέ δεν έγραψε το είδος εκείνο της προσωπικής, εξομολογητικής ποίησης που χαρακτηρίζει τους περισσότερους ρομαντικούς, ούτε και αφέθηκε σε γαλήνιες αναπολήσεις και ρεμβασμούς. Δεν εξέφρασε την προσωπική του θλίψη και μελαγχολία· απέκλειε τον εαυτό του από την ποίησή του.

ΔΟΜΗ – ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ - ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

Το λογοτεχνικό είδος: Ο Σολωμός προσπαθεί να συνδυάσει τρία γνωστά λογοτεχνικά είδη σ' ένα μόνο έργο: Το δραματικό, όπου οι ήρωες μιλούν κατευθείαν στον αναγνώστη, το αφηγηματικό (επικό), όπου το μεγαλύτερο μέρος το αποτελεί η διήγηση των πράξεων των ανθρώπων και των αντικειμένων και το λυρικό, όπου ο ίδιος ο ποιητής παρουσιάζει την άμεση έκφραση μιας προσωπικής συγκίνησης. Στον Κρητικό ο Σολωμός προχώρησε στη δημιουργία ενός δραματικού μονολόγου, όπου αφηγείται λυρικά την τελευταία δοκιμασία της ζωής του

Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη δραματοποιημένη, μιλάει μόνον ο ήρωας, ο Κρητικός, σε δραματικό μονόλογο, και το έργο χαρακτηρίζεται ως μονόδραμα, με την έννοια πως είναι αναπαράσταση ενός δράματος με ένα χαρακτήρα· το δεύτερο αναφερόμενο πρόσωπο, η κόρη, η «αρραβωνιαστικιά», όπως αποκαλείται στο τέλος, παραμένει άφωνη και ανώνυμη σε όλη την αφήγηση. Μόνη εξαίρεση αποτελεί το απόσπασμα 2 [19], όπου υπάρχει αποστροφή του αφηγητή προς ένα υποθετικό ακροατήριο· ο αφηγητής διατυπώνει τρεις όρκους, με σκοπό να πείσει για τις δοκιμασίες που περνά. Στο ίδιο απόσπασμα διεξάγεται και ένας διάλογος, όχι όμως με πραγματικά πρόσωπα, αλλά με τις σκιές των αναστημένων νεκρών (2 [19] 7-18) με σκοπό την ανεύρεση της κόρης· όμως ο διάλογος αυτός μέσα στην παρένθετη αυτή ενότητα χαρακτηρίζεται από καθαρά μεταφυσικό και οραματικό χαρακτήρα.

Ο Κρητικός, πρόσωπο μάλλον πλαστό, αφηγείται την ιστορία του, (αυτοδιηγητικός), στοιχείο που προοικονομεί την επιβίωσή του.

Η εστίαση: ο αφηγητής, ακόμη και τη στιγμή της αφήγησης που απέχει χρονικά από τα εξιστορούμενα, βρίσκεται σε πλήρη ταύτιση προς τις παρελθοντικές εμπειρίες, τις οποίες φαίνεται να ξαναζεί. Έτσι η εστίαση είναι εσωτερική.

Το ποίημα αρχίζει in medias res. Τα γεγονότα στο ποίημα δεν παρουσιάζονται με ευθύγραμμη χρονολογική σειρά, αλλά με συνεχείς παραβιάσεις της φυσικής χρονικής διαδοχής, με αναλήψεις και προλήψεις. Ο χρόνος, άλλωστε, της ποιητικής αφήγησης, συνιστά μια από τις σημαντικότερες ιδιοτυπίες της δομής και της πλοκής του Κρητικού, λόγω της συνεχούς μετατόπισής του από το παρόν στο παρελθόν ή στο μέλλον. Συγκεκριμένα, η χρονική αφετηρία είναι το δυστυχισμένο «παρόν» του ήρωα-αφηγητή, όταν όλες οι δοκιμασίες του έχουν τελειώσει. Το μεγαλύτερο μέρος της ποιητικής αφήγησης καταλαμβάνει η ανάληψη (αναδρομή), που περιέχει τα «ευθύγραμμα» επεισόδια, δηλαδή το ναυάγιο, τη νηνεμία, την εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, τον ήχο και το θάνατο της κόρης. Με μικρότερες αναλήψεις εγκιβωτισμένες μέσα στην εκτεταμένη «ευθύγραμμη» ανάληψη δίνονται τα «περιφερειακά» γεγονότα, δηλαδή οι βρεφικές κι ερωτικές μνήμες, ο Κρητικός πόλεμος, οι χαμένοι σύντροφοι, οι λαβωματιές στη μάχη, το ξεκλήρισμα της οικογένειας του ήρωα και ο εκπατρισμός του. Στην ποιητική αφήγηση ενσωματώνονται επίσης και προλήψεις (προβολές), που αναφέρονται στο θάνατο της κόρης και στην έσχατη κρίση (απ.19: μεταφυσική εποχή – εσχατολογικός οραματισμός).

Αφηγηματικά Μοτίβα

 Αισθητή είναι η χρήση του ομηρικού μοτίβου των τριών, που απαντάται και στη δημοτική μας ποίηση: τρεις κεραυνοί, τριπλός όρκος, τρεις εκδοχές για το πού είχε ξαναδεί τη φεγγαροντυμένη, σε τρεις περιπτώσεις είχε δει τόσο δυνατό το χέρι του, τρεις είναι οι παρομοιώσεις του μαγευτικού ήχου, τρεις οι φυσικές «δοκιμασίες» του Κρητικού: καταιγίδα, φεγγαροντυμένη, ήχος. Δες σ. 288 του σχολ.βιβλίου

 Το μοτίβο της αντίθεσης: το πέρασμα από τον έρωτα (ζωή) στο θάνατο, από την έκσταση και τη χαρά στην ψυχολογική ερημιά και την ισοπέδωση, από τον ηρωισμό στην εξαθλίωση, από τη βία στην ομορφιά.

 Το μοτίβο της φωτιάς: πρόκειται για ένα μοτίβο γενικότερα γνωστό στο έργο του Σολωμού, που συνδέεται με την καταστροφή και την κάθαρση.

 Πολλές εικόνες του Σολωμού επαναλαμβάνονται από το ένα ποίημά του στο άλλο σαν να έχουν γίνει μέρος αναπόσπαστο της έκφρασης μιας ιδέας, (π.χ η μαύρη πέτρα και το ξερό χορτάρι, ή το άστρο του βραδιού, που βγαίνει όταν τα νερά θολώνουν, ή η εικόνα- σύμβολο της κοπέλας με τα τρεμάμενα λουλούδια, για να δηλωθεί η αγνότητά της).

Το μοτίβο της Φεγγαροντυμένης: το συναντάμε σε άλλα δύο ποιήματα του Σολωμού, τον Λάμπρο και τους Ελεύθερους Πολιορκημένους (Σχεδίασμα Γ «Ο Πειρασμός»). Μπορεί να συνδεθεί με τα «Επιφάνια» των αρχαιοελληνικών θεοτήτων ή τα «Θεοφάνια» της χριστιανικής παράδοσης. Το όραμα αναδύεται πάντοτε τη νύχτα, ξετυλίγεται γρήγορα και συνδέεται με την Πανσέληνο). Σκηνοθετικά, στην εικόνα της Φεγγαροντυμένης υπάρχουν στοιχεία από ιταλικές κλασικιστικές και νεοκλασικιστικές πηγές, όπως Νυμφών, θαλάσσιων όντων, αλλά και τη σκηνή της Αναδυόμενης Αφροδίτης· επίσης, από επιδράσεις του ευρωπαϊκού ρομαντισμού (ταύτιση Θεού και Φύσης, σύνδεση Φύσης και Πνεύματος), από τις ολόφωτες δαντικές μορφές από τον «Παράδεισο» της Θείας Κωμωδίας, ιδανικές ερωμένες του 16ου αι., αλλά και από μοτίβα θρησκευτικής ποίησης και ιερών κειμένων.

Το μοτίβο της Φύσης έχει σημαντικότατο ρόλο στο έργο του Σολωμού και ειδικότερα στον Κρητικό, εντύπωση που δίνει άλλωστε η επίμονη χρήση φυσικών εικόνων και μοτίβων στο έργο του. Η φύση έχει δύο όψεις, θετική και αρνητική: από τη μια πλευρά αποτελεί αρχέτυπο του κάλλους και του αγαθού και ενσαρκώνει την επίγεια ευδαιμονία, ενώ από την άλλη, είναι η δύναμη που αντιμάχεται την ηθική θέληση του ανθρώπου, εκπροσωπώντας την άλογη βία.

 Το μοτίβο της δοκιμασίας: Σε κάθε χρονική βαθμίδα περιλαμβάνεται και μια δοκιμασία, που αποτελεί τον διαρθρωτικό άξονα της δράσης του Κρητικού:

1. Η φυσική δοκιμασία καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της ποιητικής αφήγησης και εστιάζεται στην προσπάθεια του ήρωα μετά το ναυάγιο να σώσει τον εαυτό του και την αγαπημένη του. Τρεις κυρίως είναι οι δυνάμεις που επιχειρούν να κάμψουν τον αγώνα του Κρητικού: η μανιασμένη θάλασσα (φυσικό στοιχείο), η Φεγγαροντυμένη και ο ήχος (μεταφυσικά στοιχεία).

2. Η ηρωική δοκιμασία είναι αισθητή στην προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη, στους αγώνες του ήρωα εναντίον των Τούρκων, πριν από τον εκπατρισμό του.

3. Η ηθική δοκιμασία φαίνεται στην αντίσταση του ήρωα στα εμπόδια που συναντά και στη μεταστροφή του ψυχισμού του στο αφηγηματικό παρόν, μετά το θάνατο της αγαπημένης του. Το παρόν του Κρητικού είναι αποτέλεσμα των προηγούμενων δοκιμασιών του. Οι συνέπειες είναι ταυτόχρονα αρνητικές και θετικές: α) Αρνητικές: Σε κοινωνικό επίπεδο ο απροσκύνητος αγωνιστής γίνεται επαίτης και σε ψυχολογικό επίπεδο ο ήρωας βασανίζεται από εφιάλτες που σχετίζονται με το ναυάγιο και την προσπάθειά του να σώσει την αγαπημένη του. β) Θετικές : Σε ατομικό επίπεδο έχουμε τη ριζική μεταμόρφωση του ήρωα –παλιότερα γύρευε μαχαίρι, ενώ τώρα δεν τον χαροποιεί ο πόλεμος. Σε κοινωνικό επίπεδο, οι σχέσεις του ήρωα με τους άλλους μεταμορφώνονται και στηρίζονται στην αγάπη

4. Η μεταφυσική δοκιμασία φαίνεται στον οραματισμό της έσχατης κρίσης. Πρόκειται για την τελική δοκιμασία όπου -σύμφωνα με τη θρησκεία- θα κριθούν όλοι οριστικά και τελειωτικά, για να δικαιωθούν ή να καταδικαστούν στην αιωνιότητα. Είναι μια τυπική δοκιμασία δικαίωσης, από την οποία αναμένεται να αναδειχτούν οι άχρονες απέναντι στις ενδοχρονικές αξίες. Στον οραματισμό του ήρωα δεν περιλαμβάνεται η Κρίση καθαυτή, αλλά η προσδοκία της· δηλαδή δεν ολοκληρώνεται ένα πλήρες σχήμα δοκιμασίας. Υπάρχουν όμως όλες οι προϋποθέσεις που προοιωνίζονται τη θετική της έκβαση. Συγκεκριμένα, η περιγραφή της κόρης και της συμπεριφοράς της ακολουθεί θεματικές και εικονιστικές φόρμουλες που μέσα στη σολωμική ποίηση έχουν από τη χρήση καθιερωθεί ως τυπικοί κώδικες δικαίωσης: εξιδανικευμένες κόρες, στεφανωμένες με της παρθενιάς τα λουλούδια, να ψάλλουν χαρούμενα τραγούδια και δέχονται εκδηλώσεις τιμής από τα Κοσμικά στοιχεία.

Στιχουργική – Ύφος -Γλώσσα

 Στον Κρητικό η γλώσσα, όπως και η σύλληψη του θέματος, δείχνει ανάλογη πρόοδο του ποιητή: υπάρχει αρμονία του είναι και του φαίνεσθαι, η γλώσσα δηλαδή παρουσιάζεται άξια να εκφράσει τον πνευματικό κόσμο του ήρωα. Για πρώτη φορά τώρα ο ποιητής σε τόσο μεγάλη έκταση καλλιεργεί το δεκαπεντασύλλαβο σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα (ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία). Ο στίχος του είναι φυσικός και «απηρτισμένος», δηλ. κάθε στίχος έχει ολόκληρο νόημα, ενώ το β΄ ημιστίχιο (τομή στην 8η συλλαβή) ή επαναλαμβάνει ή συμπληρώνει ή προεκτείνει το νόημα του α΄ ή κάνει μια αντίθεση. Πολλές φορές οι δύο στίχοι αλληλοσυμπληρώνονται. Ο Σολωμός πυκνώνει το στίχο του δημοτικού τραγουδιού: εκεί που ο δεκαπεντασύλλαβος του δημοτικού μπορεί να έχει μόνο τρεις, τέσσερες, πέντε λέξεις που φέρουν σημαντικό νόημα, ο Σολωμός καταφέρνει να χωρέσει μέχρι και οκτώ.

 Η ποιητική του ωρίμανση είναι φανερή. Απελευθερώνει όχι μόνο έναν πρωτοφανέρωτο λυρισμό, αλλά εισχωρεί βαθιά μέσα στα μυστικά της λαϊκής γλώσσας και στους ποιητικούς εκφραστικούς τρόπους της λαϊκής παράδοσης. Οπωσδήποτε, ο Σολωμός είναι ποιητής του πάθους για το υψηλό, το αιώνιο, το πνευματικό, το υπερβατικό και ο τόνος της ποίησης του είναι πάντα εξηρμένος.

 Η γλώσσα είναι η δημοτική, διανθισμένη με διάφορες ιδιωματικές λέξεις (έκρουζε, άργουνε, πλέξιμο, πλεύρα κά.). Ο αγώνας του Σολωμού ήταν διμέτωπος, για τη δημιουργία μιας πανελλήνιας ποιητικής δημοτικής γλώσσας, αλλά και για τη διάσωση του ιδιωματικού στοιχείου της ποίησής του, ως στοιχείου αυθεντικότητας. Παρόλο που ήταν θέμα αρχής για το Σολωμό να αποφεύγει όσο το δυνατό τις διάφορες ντοπιολαλιές στη σοβαρή του ποίηση, αφού αποσκοπούσε να διαβαστεί από όλους τους Έλληνες, το επτανησιακό ιδίωμα υπάρχει μέσα στην ποιητική του γλώσσα, αφού την ελληνική τη μαθαίνει στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα. Έτσι βλέπουμε ιδιαιτερότητες σε μερικά ρήματα, ιδιαίτερα στον παρατατικό συνηρημένων ρημάτων ( άργειε, άργουνε, εκοίταα ), στον Παρατατικό της παθητικής ( σε -ότουν: ερχότουνε, εσειότουν ), στους μελλοντικούς χρόνους με τη χρήση του "θέλει" αντί του "θα", στην υποτακτική, με τη χρήση του "ήθελε" ( π.χ: αν ήθελε της πω = αν της είχα πει ) και με τη χρήση της παθητικής προστακτικής (π.χ: χάρου, κοίμου). Καθοριστική και κύρια είναι η χρήση των ρημάτων, σημάδι ωριμότητας του ποιητή, που εκφράζουν έντονα το στοιχείο της κίνησης και του ρυθμού, και μάλιστα του ρυθμού του κόσμου.

 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

  ΕΣΠΕΡΙΝΑ 2007

Απ.4 [21.] Ἐκοίταξε τ’ ἀστέρια … 5 [22.], στ. 20 ἀλαίμαργα πατοῦσα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Από ποια ιστορικά γεγονότα εμπνεύσθηκε ο Δ. Σολωμός την ποιητική του σύνθεση Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές μέσα από το κείμενο που σας δόθηκε. Μονάδες 15

2. α. Να σχολιάσετε τη στιχουργική του ποιήματος (μέτρο [μονάδες 4], ομοιοκαταληξία [μονάδες 4], και επιδράσεις που έχει δεχθεί ο Δ. Σολωμός σε σχέση με τη στιχουργική [μονάδες 6]). Μονάδες 14

β. Η γλώσσα του Δ. Σολωμού είναι ένα κράμα δημοτικών, λόγιων και ιδιωματικών στοιχείων. Να γράψετε δύο (2) παραδείγματα για κάθε στοιχείο. Μονάδες 6

3. Στο κείμενο που σας δόθηκε υπάρχουν πολλές εικόνες, παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις. Να γράψετε δύο (2) παραδείγματα από την κάθε κατηγορία. Μονάδες 20

4. Με βάση τους στίχους 13-18 του αποσπάσματος 4 [21.], «ἔλεγα ... προβαίνει», να δώσετε δύο (2) ερμηνείες της φεγγαροντυμένης σε δύο (2) παραγράφους. Μονάδες 25

5. Να συγκρίνετε το απόσπασμα 4 [21.] από τον ΚΡΗΤΙΚΟ του Δ. Σολωμού με το παρακάτω απόσπασμα από τα Αιθιοπικά του Ηλιοδώρου ως προς το περιεχόμενο. Μονάδες 20

Ηλιόδωρος, Αιθιοπικά 2.1-6

Ήδη πλησίαζαν το πλοίο και τα πτώματα, όταν είδαν ένα θέαμα ακόμα πιο παράξενο. Μια κόρη καθόταν πάνω σ’ ένα βράχο, όμορφη τόσο που θα την έλεγες θεά, βαθιά πονεμένη για το κακό κι όμως μ’ έναν αέρα ευγένειας και περηφάνιας.

Φορούσε δάφνινο στεφάνι στο κεφάλι και είχε στον ώμο κρεμασμένη μια φαρέτρα·1 το αριστερό της μπράτσο ακουμπούσε στο τόξο, ενώ το χέρι της κρεμόταν χαλαρό. Με τον αγκώνα του άλλου χεριού ακουμπισμένο στον δεξιό μηρό της και με το πρόσωπο αφημένο στην παλάμη, πότε έσκυβε να κοιτάξει έναν νέο που κειτόταν μπροστά της και πότε σήκωνε το κεφάλι για να κοιτάξει ολόγυρα.

Ο δε νέος φαινόταν μεν σοβαρά τραυματισμένος και σαν μόλις να συνερχόταν από τον βαθύ ύπνο του παρ’ ολίγον θανάτου του, αλλ’ ακόμα κι έτσι άνθιζε η αρρενωπή ομορφιά του και το πορφυρό αίμα που κυλούσε ποτάμι στα μάγουλά του έκανε να λάμπει ακόμα περισσότερο η λευκότητα του προσώπου του. Ο πόνος βάραινε τα βλέφαρά του, αλλά η όψη της κόρης τον έκανε να σηκώνει το βλέμμα σ’ αυτήν και το μόνο που ανάγκαζε τα μάτια του να βλέπουν ήταν ότι έβλεπαν εκείνην. Καθώς σιγά σιγά ξαναρχόταν στη ζωή, στέναξε βαθιά και ψιθύρισε αδύναμα λέγοντας «Γλυκιά μου, στ’ αλήθεια έχεις σωθεί ή μήπως, θύμα του πολέμου κι εσύ, δεν στέργεις2 ούτε και νεκρή να αποσπαστείς από μένα και η ψυχή σου σαν φάντασμα με ακολουθεί στη δυστυχία μου;» Και η κόρη «Από σένα» είπε, «εξαρτάται η σωτηρία μου και ο χαμός μου· το βλέπεις αυτό;» και δείχνοντας ένα ξίφος πάνω στο γόνατό της, «ώς τώρα», είπε, «έμεινε αργό γιατί η αναπνοή σου το συγκρατούσε». Και με τα λόγια αυτά εκείνη μεν τινάχτηκε από το βράχο, οι δε ληστές που στέκονταν στο λόφο, σαν να τους χτύπησε στη θέα της κεραυνός, έτρεξαν θαμπωμένοι και περίτρομοι να κρυφτούν άλλος κάτω από άλλο θάμνο· πιο μεγάλη ακόμα και πιο θεϊκή φάνταζε τώρα που ήταν όρθια, καθώς τα βέλη βρόντησαν στην ξαφνική κίνησή της, το χρυσοΰφαντο φόρεμά της άστραφτε στον ήλιο και τα μαλλιά της, λυτά κάτω από το βακχικό στεφάνι, κατρακυλούσαν ως τη μέση της σχεδόν. Μα περισσότερο απ’ όσα έβλεπαν τους τρόμαζε η άγνοια για όσα γίνονταν· άλλοι απ’ αυτούς νόμιζαν πως είναι κάποια θεά, η Άρτεμη ή η εντόπια Ίσις, άλλοι την περνούσαν για ιέρεια που είχε καταληφθεί από θεϊκή μανία και είχε διαπράξει όλο εκείνο το φονικό. Αυτά έβαζαν εκείνοι με το νου τους, αλλά δεν γνώριζαν ακόμα την αλήθεια. Και η κόρη χύθηκε ξαφνικά πάνω στο κορμί του νέου, τον έσφιγγε στην αγκαλιά της και τον καταφιλούσε, του σκούπιζε τα αίματα, στέναζε και δεν πίστευε πως ήταν ζωντανός.

[1 φαρέτρα = δερμάτινη θήκη στην οποία τοποθετούσαν οι τοξότες τα βέλη τους 2 στέργω = δέχομαι, συναινώ ]

ΗΜΕΡΗΣΙΑ 2011:

 1 [18.].. Ἐκοίταα, κι ἤτανε … 3 [20.], στ. 14 χρυσά μαλλιά της.

Α 1. Να αναφέρετε ονομαστικά τρία από τα κύρια θέματα της Επτανησιακής Σχολής και για το καθένα να γράψετε ένα παράδειγμα από το ποιητικό κείμενο του Διονυσίου Σολωμού που σας δόθηκε. Μον. 15

Β 1. Σύμφωνα με την Ελένη Τσαντσάνογλου, ένα από τα γνωρίσματα του σολωμικού έργου είναι ότι ο ποιητής συνθέτει τη φυσική και τη μεταφυσική πραγματικότητα.

α) Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε δύο εικόνες του κειμένου που να επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη. (μονάδες 10)

β) Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο ποιητής επιλέγει να αναγάγει στο απόσπασμα 2 [19.] τη λυρική του αφήγηση σε επίπεδο μεταφυσικό; (μονάδες 10) Μονάδες 20

Β 2. Στο απόσπασμα 3 [20.] ο Σολωμός αναπτύσσει το μοτίβο της σιγής του κόσμου πριν από τη θεία επιφάνεια. Να βρείτε δύο εκφραστικά μέσα με τα οποία αποδίδεται το μοτίβο αυτό στο συγκεκριμένο απόσπασμα (μονάδες 10) και να τα αναλύσετε (μονάδες 10). Μονάδες 20

Γ 1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους:

α) «Ἀστροπελέκι μου καλό, γιά ξαναφέξε πάλι!»

Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ’ ἄλλο

Πολύ κοντά στήν κορασιά μέ βρόντημα μεγάλο·

(σε μία παράγραφο 80 – 100 λέξεων) (μον. 15)

β) Ἔψαλλε τήν Ἀνάσταση χαροποιά ἡ φωνή της, Κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιά γιά νά ’μπει στό κορμί της· (σε μία παράγραφο 60 – 80 λέξεων) (μον. 10) Μονάδες 25

Δ 1. Στο παρακάτω απόσπασμα από το ποίημα του Γεράσιμου Μαρκορά «Ο Όρκος» ο Μάνθος (ήρωας της Κρητικής επανάστασης των ετών 1866-1869, που έχει σκοτωθεί στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου) απευθύνεται στην ετοιμοθάνατη αγαπημένη του. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το απόσπασμα αυτό του Μαρκορά με το κείμενο του «Κρητικού» που σας δόθηκε. Μονάδες 20

Ἄκου, Εὐδοκιά!1 – Σὰν ἔπαψαν στὸ οὐράνιο περιγιάλι

Τοῦ φτάσιμού μας ᾑ χαραίς2 – ὠιμέ! – τὰ μύρια κάλλη,

Ποῦ3 μ’ ἕνα βλέμμα ἐξάνοιξα4 τριγύρου σκορπισμένα,

Χλωμὰ καὶ κρύα μοῦ φάνηκαν, θυμούμενος ἐσένα.

Ἐπῆρα δρόμο μακρυνό. Σὰν πότε θὰ σὲ φέρῃ

Στὴν ἀγκαλιά μου ὁ Θάνατος ρωτοῦσα κάθε ἀστέρι,

Καὶ ὀμπρὸς ἀπέρναα5 κ’ ἔκανα σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση

Τὸ ἀγαπητό σου τ’ ὄνομα γλυκὰ νὰ ἠχολογήσῃ.

Σὲ πλάγι οὐράνιο, ποῦ ψυχὴ δὲν ἤτανε κἀμμία,

Θλιμμένος χάμου ἐκάθισα. Στὴ μοναξιὰ τὴ θεία

Τὰ πρῶτα τῆς ἀγάπης μας εὐτυχισμένα χρόνια

Μοῦ φτερουγιάζανε ὀμπροστά, σὰν τόσα χελιδόνια.

Στὰ μέρη, ποὖχαν μᾶς ἰδῇ6 τόσαις φοραὶς ἀντάμα,

Ὁ νοῦς μου ξαναγύριζε – κ’ ἰδὲς θαυμάσιο πρᾶμα! –

Ὅ,τι θωροῦσε ὁ λογισμὸς ἔπαιρνε σῶμα ὀμπρός μου,

Ὁποῦ7 δὲν εἶναι πρόσκαιρο, σὰν τ’ ἄλλα ἐδῶ τοῦ κόσμου.

..................................................................................................

Ὤ! πᾶμε, ἀγάπη μου γλυκειά! πᾶμε, ὁ καιρὸς μᾶς βιάζει!

Δὲν εἶναι χόρτο ἢ λούλουδο ποῦ ἐκεῖ νὰ μὴ σὲ κράζῃ·

Ἐκεῖ ἀπὸ χρόνια ἡ μάννα σου καὶ ὁ δοξαστός σου κύρης

Τὴ θεία φτεροῦγα τῆς ψυχῆς ἀκαρτεροῦν νὰ γύρῃς.

Πᾶμε! – ὁ καλὸς Ἡγούμενος8, οἱ Κρητικοί μας ὅλοι

Θὰ ἰδῇς ποῦ θἄρχωνται συχνὰ στ’ὡραῖο σου περιβόλι,

Καὶ θ’ἀγροικήσῃς ἀπ’ αὐτούς, ποῦ γύρω μαζωμένοι

Στὴ χλωρασιὰ9 θὰ κάθωνται, τί μάχαις ἔχουν γένῃ,

Καὶ πόσα ἐβάψαν αἵματα κάθε βουνὸ τῆς Κρήτης,

Πρὶν σκύψῃ πάλε στὸ ζυγὸ τὴν ἔρμη κεφαλή της.

Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Ο Όρκος του Μαρκορά, Εκδόσεις Κανάκη, σσ. 140-141.

1. Εὐδοκιά: το όνομα της αγαπημένης του Μάνθου / 2. ᾑ χαραίς: οι χαρές / 3. ποῦ: που / 4. ἐξάνοιξα: είδα, διέκρινα / 5. ἀπέρναα: περνούσα / 6. ποὖχαν μᾶς ἰδῇ: που μας είχαν δει // 7. Ὁποῦ: που / 8. Ἡγούμενος: ο ηγούμενος του Αρκαδίου / 9. χλωρασιά: βλάστηση, πρασινάδα.

ΗΜΕΡΗΣΙΑ –ΕΣΠΕΡΙΝΑ 2013:

ΚΕΙΜΕΝΟ: 5 [22.] , στ. 23 – 58, «Ἀλλά τό πλέξιμ’ ἄργουνε … κι ἤτανε πεθαμένη».

Α1. Τρία χαρακτηριστικά του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού, από τον οποίο επηρεάστηκε ο Σολωμός, είναι το μεταφυσικό στοιχείο, η αγάπη για την πατρίδα και η εξιδανίκευση του έρωτα. Για κάθε ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα μέσα από το κείμενο. Μονάδες 15

Β1. Σύμφωνα με τον Π. Μάκριτζ: «Αυτό που κάνει εντύπωση (στον Σολωμό) είναι η επιμονή του να χρησιμοποιεί εικόνες από τον κόσμο της φύσης». Να επιβεβαιώσετε την παραπάνω άποψη με μία εικόνα από τους στίχους 23-28 και άλλη μία από τους στίχους 35-43, παρουσιάζοντας το περιεχόμενό της καθεμιάς (μονάδες 10) και σχολιάζοντας τη λειτουργία της στο κείμενο (μονάδες 10). Μονάδες 20

Β2. Στους στίχους 29-34 «Δέν εἶν’ ἀηδόνι … ἀπό τά χέρια·» να αναζητήσετε τέσσερα διαφορετικά σχήματα λόγου (μονάδες 8) και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους στο κείμενο (μονάδες 12). Μονάδες 20

Γ1. Να σχολιάσετε τους δύο τελευταίους στίχους του ποιήματος σε ένα κείμενο 120-140 λέξεων:

Καί τέλος φθάνω στό γιαλό τήν ἀρραβωνιασμένη,

Τήν ἀπιθώνω μέ χαρά, κι ἤτανε πεθαμένη. Μονάδες 25

Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το απόσπασμα από το ποίημα Ο Κρητικός του Δ. Σολωμού με το παρακάτω απόσπασμα από τη νουβέλα του Ν.Λαπαθιώτη Κάπου περνούσε μια φωνή, αναφέροντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο κειμένων. Μονάδες 20

Ναπολέων Λαπαθιώτης, ΚΑΠΟΥ ΠΕΡΝΟΥΣΕ ΜΙΑ ΦΩΝΗ

Αυτό το βράδυ, η Ρηνούλα δεν κοιμήθηκε. Σαν ένας πυρετός γλυκός, της μέλωνε τα μέλη. Όλη νύχτα, μέχρι το πρωί, το αίμα της, πρώτη φορά, της τραγουδούσε, φανερά, τόσο ζεστά τραγούδια…Κι όταν, προς τα χαράματα, την πήρε λίγος ύπνος, είδε πως ήταν μέσα σ΄ ένα δάσος, −ένα μεγάλο δάσος γαλανό, μ’ ένα πλήθος άγνωστα κι αλλόκοτα λουλούδια. Περπατούσε, λέει, μέσ’ στην πρασινάδα, σκυμμένη, και με κάποια δυσκολία, χωρίς, όμως αυτό, να συνοδεύεται κι απ’ τη συνηθισμένην αγωνία, που συνοδεύει κάποιους εφιάλτες. […] Και την ίδια τη στιγμή, χωρίς ν’ αλλάξει τίποτε, μια μελωδία σιγανή γεννήθηκε κι απλώθηκε, σαν ένα κόρο1 από γνώριμες φωνές, που, μέσα τους, ξεχώριζε γλυκιά και δυνατή, την ήμερα παθητική και πλέρια του Σωτήρη! Κι η φωνή δυνάμωνε, δυνάμωνε, και σε λίγο σκέπασε και σκόρπισε τις άλλες, −κι έμεινε μονάχη και κυρίαρχη, γιομίζοντας τη γη, τον ουρανό, γιομίζοντας το νου και την καρδιά της! Κι είχ’ ένα παράπονο βαθύ, η χιμαιρική αυτή φωνή, − κι έμοιαζε μ’ ένα χάδι τρυφερό, λησμονημένο, γνώριμο, κι απόκοσμο! Κι η ψυχή της έλιωνε βαθιά, σαν το κερί, σβήνοντας σε μια γλύκα πρωτογνώριστη, σε μια σπαραχτική, πρωτοδοκίμαστη, και σαν απεγνωσμένη, νοσταλγία! Και καθώς ήταν έτοιμη να σβήσει, και να λιώσει, πίστεψε πως ήταν πια φτασμένη στον παράδεισο…

Κι η Ρηνούλα ξύπνησε με μιας, σα μεθυσμένη, −και κρύβοντας το πρόσωπο μέσ’ στο προσκέφαλό της, μην τύχει και τη νιώσουν από δίπλα, ξέσπασε σ’ ένα σιγανό παράπονο πνιγμένο… 1. κόρος· χορωδία