ENOTHTA 11η - Η αλληγορία του σπηλαίου : οι δεσμώτες/ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ /Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ (θεωρητικής κατεύθυνσης)

Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου

Στην παραστατική εικόνα της υπόγειας σπηλιάς και των αλυσοδεμένων δεσμωτών, παρουσιάζονται συμβολικά ο απατηλός αισθητός κόσμος και ο απαίδευτος άνθρωπος. Παράλληλα, το σπήλαιο και οι δεσμώτες συμβολιζουν την αποτυχημένη πολιτική κοινωνία, με τους αφιλοσόφητους διεφθαρμένους ηγέτες της και εξίσου απαίδευτους και άβουλους πολίτες.

Αναλυτικότερα, στην 11^η ενότητα εντοπίζονται οι εξής συμβολισμοί:

Η μισοσκότεινη σπηλιά: είναι ο αισθητός κόσμος, η ψευδής και απατηλή αισθητή πραγματικότητα. Το ημίφως της σπηλιάς συμβολίζει την αμάθεια, την ατελή γνώση στην οποία οδηγούν οι αισθήσεις. Παράλληλα, το σπήλαιο συμβολίζει και την αποτυχημένη πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι πεπαιδευμένοι, οι φιλόσοφοι (όπως στην ιδανική πλατωνική πολιτεία), αλλά δημαγωγοί και διεφθαρμένοι πολιτικοί. Στην αποτυχημένη αυτή πολιτεία (εδώ ο Πλάτων περιγράφει τα απορριπτέα πολιτικά συστήματα της εποχής του και κυρίως την παρηκμασμένη αθηναϊκή δημοκρατία), οι πολίτες είναι απαίδευτοι (σύμβολό τους είναι οι δεσμώτες), χωρίς κρίση και άβουλοι, παρασύρονται από φιλόδοξους δημαγωγούς, λαϊκιστές και διεφθαρμένους πολιτικούς.Αυτοί κυβερνούν παρασύροντας το πλήθος σε λανθασμένες αποφάσεις με σκοπό την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Η αιτία της κατάστασης αυτής είναι η απαιδευσία : και των πολιτών, που τους κάνει άβουλους, και των αρχόντων, που τους κάνει διεφθαρμένους. Στην ερμηνεία αυτή της αλληγορίας του σπηλαίου μας προσανατολίζει, μάλιστα, ο ίδιος ο Σωκράτης με το «῾Ομοίους ἡμῖν» : οι δεσμώτες είμαστε εμείς, λέει στον Γλαύκωνα, οι απαίδευτοι δεσμώτες-πολίτες της διεφθαρμένης πολιτείας-σπηλιάς που κυβερνούν επίσης απαίδευτοι άρχοντες.

Η σπηλιά, σύμβολο του αισθητού κόσμου, συμβολίζει, κατά συνέπεια, το γνωστικό στάδιο της «δόξας», της ατελούς γνώσης που πηγή της είναι οι αισθήσεις. Το γνωστικό στάδιο της «δόξας» διακρίνεται σε δύο επίπεδα, τα οποία αποδίδονται παραστατικά στην αλληγορική εικόνα του σπηλαίου  : α) το «κατώτερον ὁρατόν», η κατώτατη γνωστική βαθμίδα της «εἰκασίας», συμβολίζεται με το κατώτερο επίπεδο της σπηλιάς, όπου βρίσκονται οι δεσμώτες και οι σκιές που αυτοί βλέπουν. β) το «ἀνώτερον ὁρατόν», η γνωστική βαθμίδα της «πίστεως», συμβολίζεται με το ανώτερο επίπεδο της σπηλιάς, όπου βρίσκονται η φωτιά, οι άνθρωποι και τα αντικείμενα που αυτοί μεταφέρουν. Όσα βρίσκονται στη βαθμίδα της «πίστεως» γίνονται αντιληπτά όχι από τους δεσμώτες, αλλά από όσους δεσμώτες κατορθώνουν να απελευθερωθούν από τα δεσμά τους και αρχίσουν να προχωρούν στο δύσκολο ανηφορικό δρόμο προς την αληθινή γνώση, προς τον κόσμο της νόησης (τον έξω από το σπήλαιο χώρο).

Συμβολισμοί στο κατώτερο επίπεδο του σπηλαίου (γνωστική βαθμίδα της «εἰκασίας»)

Οι δεσμώτες: είναι οι απαίδευτοι άνθρωποι, που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας, της πλάνης και της  πνευματικής  και  ηθικής  αποτελμάτωσης. Γνωστικά βρίσκονται στο στάδιο της “δόξας” και μάλιστα στην κατώτερη βαθμίδα της, εκείνη της “εικασίας” : εμπιστευόμενοι τα ψευδή και απατηλά δεδομένα των αισθήσεων, θεωρούν ως πραγματικότητα τις σκιές των πραγμάτων. Η στάση τους απέναντι στην πραγματικότητα μπορεί να αποδοθεί με τον όρο «αφελής εμπειρισμός» (: εμπιστοσύνη στα εμπειρικά δεδομένα της αίσθησης). Επιπλέον, καθηλωμένοι από την παιδική τους ηλικία στην αμάθειά τους («ἐκ παίδων»), αδυνατούν να αντιληφθούν την πλάνη τους. Οι άνθρωποι αυτοί, που αγνοούν την αλήθεια, δέσμιοι της πλάνης τους και του περιορισμένου οπτικού / γνωστικού τους πεδίου, αδυνατούν να υπηρετήσουν τόσο το ιδιωτικό όσο και το δημόσιο καλό. Έτσι, οι δεσμώτες συμβολίζουν τους απαίδευτους πολίτες  : χωρίς κρίση και άβουλοι, παρασύρονται από φιλόδοξους δημαγωγούς, λαϊκιστές και διεφθαρμένους πολιτικούς, που κυβερνούν παρασύροντας το πλήθος σε λανθασμένες αποφάσεις με σκοπό την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων.

Οι απαίδευτοι δεσμώτες, λέει ο Πλάτων, είναι τόσο εγκλωβισμένοι στην απαιδευσία τους, ώστε αντιμετωπίζουν καχύποπτα και αντιδρούν εναντίον όποιου προσπαθήσει να τους οδηγήσει προς την αληθινή γνώση (του φιλοσόφου, δηλαδή, που θα επιχειρήσει να τους διδάξει την αλήθεια των όντων). Στη συνέχεια της αλληγορίας του σπηλαίου, μάλιστα, ο Πλάτων αναφέρει ότι οι δεσμώτες θα σκοτώσουν αυτόν που, αφού μπορέσει να αποδράσει, θα βγει από το σπήλαιο, θα γνωρίσει τις ιδέες και το Ἀγαθόν και θα επιστρέψει για να τους φωτίσει (υπαινιγμός για τη θανάτωση του Σωκράτη).

Οι αλυσίδες /τα δεσμά : είναι οι αισθήσεις. Τα ψευδή και απατηλά δεδομένα τους κρατούν τους ανθρώπους δέσμιους κι εγκλωβισμένους στην αμάθειά τους από την παιδική τους ηλικία, υποχρεώνοντάς τους να βλέπουν μόνο τις σκιές των όντων στο τοίχωμα του σπηλαίου. Δεν τους αφήνουν να αντιληφθούν την πραγματικότητα με τη βοήθεια της λογικής και υπό το φως του ορθού λόγου.

Σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με όσα μας εμποδίζουν να αντιληφθούμε την ουσία των πραγμάτων και μας κρατούν προσηλωμένους σε μια επιφανειακή αντιμετώπιση της πραγματικότητας, η προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά –σε βάρος των πνευματικών και ηθικών αξιών-, τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας.

Οι σκιές (και οι αντίλαλοι που φθάνουν ως τους δεσμώτες) : είναι τα δεδομένα των αισθήσεων, τα οποία οι δεσμώτες εκλαμβάνουν ως αληθινή πραγματικότητα. Πρόκειται για τα αισθητά πράγματα, τα αντιληπτά δια των αισθήσεων, τα θολά, σκιώδη και ψευδή «ομοιώματα», τα απεικάσματα, τα είδωλα των ιδεών, των νοητών όντων, που είναι και τα μόνα αληθινά. Η κατάσταση των δεσμωτών είναι τέτοια, ώστε δεν αντιλαμβάνονται ότι η αισθητή πραγματικότητα είναι ψευδής ακριβώς διότι βρίσκονται δέσμιοι «ἐκ παίδων». Εχουν απόλυτη εμπιστοσύνη στα δεδομένα της αίσθησης και πιστεύουν πως η μόνη πραγματικότητα είναι ό,τι βλέπουν ή ακούν, ό,τι τους δίνει η αίσθηση. Μέσα στην πλάνη τους, μάλιστα, συνδέουν τους ήχους με τις σκιές που βλέπουν και πιστεύουν ότι τους ήχους παράγουν οι σκιές (σχολικό βιβλίο  σελ. 116, παραπομπή «φθεγγομένους»). [Γνωστικά βρίσκονται στο στάδιο της “δόξας” και μάλιστα στην κατώτερη βαθμίδα της, εκείνη της “εικασίας” : εμπιστευόμενοι τα ψευδή και απατηλά δεδομένα των αισθήσεων (τις σκιές και τους αντίλαλους) , θεωρούν ως πραγματικότητα τις σκιές των πραγμάτων. Η στάση τους απέναντι στην πραγματικότητα μπορεί να αποδοθεί με τον όρο «αφελής εμπειρισμός» (: εμπιστοσύνη στα εμπειρικά δεδομένα της αίσθησης).

Οι απαίδευτοι δεσμώτες, λέει ο Πλάτων, είναι τόσο εγκλωβισμένοι στην απαιδευσία τους, ώστε αντιμετωπίζουν καχύποπτα και αντιδρούν εναντίον όποιου προσπαθήσει να τους οδηγήσει προς την αληθινή γνώση (του φιλοσόφου, δηλαδή, που θα επιχειρήσει να τους διδάξει την αλήθεια των όντων). Στη συνέχεια της αλληγορίας του σπηλαίου, μάλιστα, ο Πλάτων αναφέρει ότι οι δεσμώτες θα σκοτώσουν αυτόν που, αφού μπορέσει να αποδράσει, θα βγει από το σπήλαιο, θα γνωρίσει τις ιδέες και το Ἀγαθόν και θα επιστρέψει για να τους φωτίσει (υπαινιγμός για τη θανάτωση του Σωκράτη).]

Συμβολισμοί στο ανώτερο επίπεδο του σπηλαίου (γνωστική βαθμίδα της «πίστεως»)

Η φωτιά: Η φωτιά που καίει μέσα στη σπηλιά αποτελεί μια πηγή τεχνητού φωτός (και όχι φυσικού, όπως το φως του ήλιου), από το οποίο φωτίζονται τα αντικείμενα μέσα στη σπηλιά και δημιουργούνται οι σκιές. Έτσι, η φωτιά συμβολίζει την αίσθηση ως πηγή ατελούς/ ψευδούς γνώσης.

Ως προς την γνωσιολογική πορεία του ανθρώπου από τον απατηλό αισθητό στον αληθινό νοητό κόσμο, η φωτιά εντάσσεται στην ανώτερη βαθμίδα του αισθητού κόσμου, το στάδιο της «πίστεως», στο οποίο «ανέρχεται» ο δεσμώτης όταν κατορθώσει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του και «αποδράσει» από το στάδιο της «εἰκασίας». Ο απελευθερωμένος δεσμώτης βλέπει κάτι διαφορετικό από τις σκιές που μέχρι τώρα αντίκριζε :  την ίδια την πηγή της γνώσης του. Συνειδητοποιεί για πρώτη φορά ότι πηγή της γνώσης του είναι οι αισθήσεις (η φωτιά), που του δίνουν τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται (ατελώς, ψευδώς) τον κόσμο. Αντιλαμβάνεται ὀτι όσα έβλεπε μέχρι τώρα (οι σκιές) δεν ήταν τα αληθινά όντα, χωρίς ωστόσο να έχει αποδεσμευθεί ακόμα από τις αισθήσεις. Πρόκειται για το πρώτο βήμα της δύσκολης πορείας προς την αληθινή γνώση, της μετάβασης από την απαιδευσία στην αληθινή παιδεία, τη θέαση του Αγαθού. Αυτό θα γίνει, όταν ο απελευθερωμένος δεσμώτης καταφέρει να αποδεσμευθεί από τις απατηλές αισθήσεις και προσεγγίσει την πραγματικότητα με το νού. Όταν, δηλαδή, βγει έξω από τη σπηλιά, στο φως του ήλιου και της αληθινής γνώσης, στο νοητό κόσμο των Ιδεών και του Αγαθού.

Τα αντικείμενα που μεταφέρουν οι άνθρωποι ανάμεσα στη τεχνητή φωτιά και στους δεσμώτες : Τα αντικείμενα αυτά δεν είναι πραγματικά αντικείμενα, αλλά αισθητά αντικείμενα, εικόνες / ομοιώματα φυσικών αντικειμένων, όπως άλλωστε και οι σκιές. Δεν πρόκειται, όμως, για τις σκιές, αλλά για τα αισθητά αντικείμενα στα οποία οφείλονται οι σκιές και φωτίζονται από το τεχνητό φως της φωτιάς. Ο Πλάτων τα ονομάζει «μᾶλλον ὄντα» («περισσότερα ὄντα» σε σχέση με τις σκιές, αλλά όχι αληθινά ὄντα),  και ο άνθρωπος μπορεί να τα αντιληφθεί με τις αισθήσεις («πρὸς μᾶλλον ὄντα τετραμμένος»  :  στραμμένος προς τα “μᾶλλον ὄντα”), όταν απελευθερωθεί από την κατάσταση του δεσμώτη (το στάδιο της «εἰκασίας») και βρεθεί στη γνωστική κατάσταση της «πίστεως» (το «ἀνώτερον ὁρατόν», τη δεύτερη ανώτερη βαθμίδα του γνωσιολογικού σταδίου της “δόξας”). Όπως και οι σκιές, τα αντικείμενα αυτά είναι αισθητά, άρα ψευδή και απατηλά (ο,τιδήποτε υπάρχει στη σπηλιά, με την εξαίρεση των των δεσμωτών και των «φερόντων ἀνθρώπων», είναι αισθητό, άρα ψευδές), αλλά ανήκουν σε ανώτερο γνωστικό στάδιο («πίστις») σε σχέση με τις σκιές («εἰκασία») .

Στο στάδιο αυτό, ο άνθρωπος συνδέει τους ήχους με τους “φέροντας ἀνθρώπους” και όχι με τις σκιές. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πηγή προέλευσης των ήχων, τον φυσικό παραγωγό του,δεν εμπιστεύεται δηλαδή πιά τα δεδομένα της αίσθησης (« είκασία»), αλλά την ίδια την αίσθηση («πίστις»).

Η ανηφορική οδός από το σπήλαιο προς την έξοδο:  η «ὁδός ἄνω» συμβολίζει την κοπιαστική πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη από την άγνοια προς τη γνώση, από την απαιδευσία προς την αληθινή παιδεία. Αν ο απαίδευτος δεσμώτης  κατορθώσει να απελευθερωθεί από τα δεσμά των απατηλών αισθήσεων, θα οδηγηθεί μέσα από μια επίπονη προσπάθεια από το σκοτάδι της αμάθειας στο φως της αληθινής γνώσης, που μόνο με τη νόηση μπορεί να κατακτηθεί, και θα μεταστραφεί σε φιλόσοφο-βασιλέα.

Κατά την πορεία αυτή, θα ανέλθει σταδιακά από την κατώτερη βαθμίδα του αισθητού κόσμου (εικασία) στην ανώτερη (πίστις) κι από εκεί στο φωτεινό νοητό κόσμο έξω από τη σπηλιά. Όσο ο άνθρωπος ανέρχεται την «ἄνω ὁδόν» και περνά σε ανώτερες γνωστικές βαθμίδες, το σκοτάδι (της αμάθειας) διαλύεται και το φως (της γνώσης) αυξάνεται, ώσπου να φτάσει στον ίδιο τον Ήλιο, σύμβολο της ανώτατης γνώσης, της Ιδέας του Αγαθού. Έτσι, η βαθμιαία άνοδος σε υψηλότερο επίπεδο της ανηφορικής «ὁδοῦ» είναι η συμβολική αναπαράσταση της ανόδου του ανθρώπου σε ολοένα υψηλότερο γνωστικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, η βαθμιαία αύξηση του φωτός, από το ημίφως του σπηλαίου στο λαμπρό ηλιακό φως, συμβολίζει και αυτή το σταδιακό και κοπιαστικό φωτισμό του ανθρώπου με την αληθινή παιδεία και την ανώτερη γνώση. Έχοντας αποκτήσει ο άνθρωπος τα γνωστικά και κατά συνέπεια και ηθικά εφόδια που του προσφέρει η γνώση της Ιδέας του Αγαθού. Ως φιλόσοφος πια μπορεί και πρέπει να αφοσιωθεί πλήρως στο έργο της διακυβέρνησης της πολιτείας και στο φωτισμό και των άλλων ανθρώπων. Αυτό, άλλωστε, είναι το ζητούμενο, ώστε η πολιτεία να κυβερνηθεί δίκαια, να «στραφεί προς το αγαθόν», να γίνει η ιδανική πλατωνική πολιτεία.

Συνοπτικά, τα στάδια της κοπιαστικής πορείας προς την αληθή γνώση μπορούν να αποδοθούν ως εξής (βλ. και σχεδιαγραμματική απόδοση της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών):

Αισθητός κόσμος («δόξα») :

α. το στάδιο της «εἰκασίας» : οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων στο τοίχωμα του σπηλαίου, εμπιστεύονται ό,τι αντιλαμβάνονται δια των αισθήσεων, τα δεδομένα των αισθήσεων.

β. το στάδιο της «πίστεως» : ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τις «αιτίες» των σκιών, δηλαδή τη φωτιά και τα αισθητά πράγματα που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου. Αντιλαμβάνεται ότι χάρη σε αυτά «βλέπει» τις σκιές. Συνειδητοποιεί πως διαθέτει αισθήσεις, πως αυτές είναι η πηγή της ατελούς γνώσης του, πως σε αυτές οφείλεται η αντίληψή του για τον κόσμο.

Νοητός κόσμος:

α. το στάδιο της «διανοίας» : ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει το φωτεινό χώρο έξω από το σπήλαιο, δηλαδή το νοητό κόσμο, τις Ιδέες, τα «ὄντα ὄντως». Αρχίζει να χρησιμοποιεί τη νόησή του και να προσεγγίζει την αληθινή γνώση.

β. το στάδιο της «νόησης» : ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ίδιο τον ήλιο, την πηγή του φωτός της γνώσης, δηλαδή φτάνει στη θέαση της Ιδέας του Αγαθού[1]. Είναι πλέον φιλόσοφος.

Συμβολισμοί έξω από το σπήλαιο

Ο φωτεινός κόσμος έξω από το σπήλαιο : ο φωτεινός κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά συμβολίζει το νοητό κόσμο, τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο με τη νόηση. Το φως συμβολίζει την αληθινή γνώση, που πηγή της είναι η νόηση (και όχι οιαισθήσεις). Όσα υπάρχουν εκεί είναι οι Ιδέες, τα «ὄντως ὄντα», τα πραγματικά νοητά ὄντα. Ο άνθρωπος θα φθάσει εκεί, αφού πρώτα απελευθερωθεί από τα δεσμά των αισθήσεων και ακολουθήσει το δύσκολο ανηφορικό δρόμο που θα τον οδηγήσει από την ατελή και ψευδή γνώση προς την αληθινή γνώση. 

Γνωσιολογικά, ο απελευθερωμένος δεσμώτης που αντικρίζει για πρώτη φορά το φωτεινό χώρο έξω από το σπήλαιο, το νοητό κόσμο, βρίσκεται στο στάδιο της “διανοίας”, την κατώτερη βαθμίδα του νοητού κόσμου. Σε αυτό αντιλαμβάνεται τις νοητές μορφές (όπως τα τέλεια γεωμετρικά σχήματα και σώματα). Πηγή της γνώσης του είναι οι λογικές/νοητικές ενέργειες, που στηρίζονται σε ορατές/αισθητές μορφές. Στη συνέχεια, περνά στην ανώτερη βαθμίδα του νοητού κόσμου, εκείνη της “νοήσεως” ή “επιστήμης”, όπου γνωρίζει τις Ιδέες, την αληθινή γνώση, την ουσία των όντων. Πηγή της γνώσης του είναι η νόηση και η διαλεκτική, με την οποία ο άνθρωπος συλλαμβάνει τις Ιδέες και, τελικά, την Ιδέα του Αγαθού. Αν το κατορθώσει, γίνεται φιλόσοφος.

Ο ήλιος ως πηγή φωτός: είναι η ύψιστη Ιδέα του Αγαθού, πηγή της αληθούς, θείας και υπερβατικής γνώσης. Γνωσιολογικά ο άνθρωπος έχει διέλθει πλέον το στάδιο της «διανοίας» και βρίσκεται στην ανώτατη βαθμίδα της “νοήσεως” ή “επιστήμης”. Με τη νόηση και τη διαλεκτική, μπορεί πια να «θεαθεί το Ἀγαθόν», έχει γίνει φιλόσοφος.