ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ

ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΩΝ

·      ΦΩΝΗΕΝΤΑ:

1. ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΑ: ο, ε

2.ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΑ: η, ω

3.ΔΙΧΡΟΝΑ: α, ι, υ

·      ΣΥΜΦΩΝΑ  :

1.ΑΦΩΝΑ:

α. ΟΥΡΑΝΙΚΑ: κ, γ, χ

β. ΧΕΙΛΙΚΑ    : π, β, φ

γ. ΟΔΟΝΤΙΚΑ: τ, δ, θ

 2.ΗΜΙΦΩΝΑ:

α. ΥΓΡΑ: λ, ρ

β. ΕΝΡΙΝΑ: μ, ν

γ. ΣΥΡΙΣΤΙΚΟ: σ

 3. ΔΙΠΛΑ:

ζ, ξ, ψ

·      ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ:

α. ΚΥΡΙΟΙ: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, ου

β. ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΟΙ: α, η, ω

ΤΟΝΟΙ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΑ

Οι τόνοι στην αρχαία ελληνική γλώσσα είναι τρεις: η οξεία (΄), η βαρεία ( ), η περισπωμένη ( ).

Τα πνεύματα είναι δύο: -Η δασεία(‘). Δασεία παίρνουν οι λέξεις και τα παράγωγα τους που αρχίζουν από υ ή ρ, τα άρθρα, όπως και κάποιες άλλες λέξεις και τα παράγωγα τους ( βλ. σ.143-144 του σχολικού βιβλίου ).

                                        -Η ψιλή (`). Ψιλή παίρνουν οι περισσότερες λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Τα ψιλά σύμφωνα κ, π, τ  τρέπονται στα αντίστοιχα δασέα χ, φ, θ όταν ακολουθεί δασεινόμενη λέξη:

κ + δασεία--- χ: ουχ ουτος, κακ-(ός) + ύποπτος =καχύποπτος

π + δασεία--- φ: εφ’ όσον, επί + ημέρα = εφήμερος

τ  + δασεία--- θ: καθ’ όσον, κατά + οδός =κάθοδος 

              

ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ

·      Καμία λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα: λέγομεν, ελέγομεν, ελεγόμεθα, επικίνδυνος, επικινδυνότατος.

·      Όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται: η βασίλισσα αλλά της βασιλίσσης, άμεσος αλλά αμέσως.

·      Η προπαραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει πάντοτε οξεία: τιμώμεθα, παρήγορος, πείθομαι.

·      Κάθε βραχύχρονη συλλαβή, όταν τονίζεται, παίρνει πάντοτε οξεία: νέφος, τόπος, αγαθός.

·      Η μακρόχρονη παραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει οξεία εμπρός από μακρόχρονη λήγουσα: θήκη, κώμη, παιδεύω, κλαίω.

·      Η μακρόχρονη παραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει περισπωμένη εμπρός από βραχύχρονη λήγουσα: κηπος.

·      Οι δίφθογγοι θεωρούνται μακρόχρονοι. Προσοχή: το αι και το οι στο τέλος της λέξης θεωρούνται βραχύχρονοι.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1.   Να τονίσεις τις παρακάτω λέξεις και φράσεις, εφαρμόζοντας τους κανόνες τονισμού:

     ανηλικος, επωνυμος, πληθος, κωνος, θειος, μητρωον, κοιλος, ναυλος, εταιρος, αθωος, κουρος, ωραιος, ωραιων, κληρουχος, πρωτος, πρωτων, Ευρος, χειλος, οικος, τοιχος, τοιχου, ανδρειος, θρηνος, φευγε, σωσον, αιρουμαι, απαιδευτος, βραδεως, δημος, ελκος, ηθος, ηπειρος, κομη, λειψανον, νεικος, τελος, φαυλος.

«κοινη η τυχη και το μελλον αορατον», «κακου κορακος κακον ωον», «μολων λαβε».

2.   Γράψε τις εξής σύνθετες λέξεις:

επ(ί) + ησυχάζω =

κατ(ά) + αγιάζω =

κατ(ά) + ικετεύω =

μετ(ά) + επόμενος =

επ(ί) + οδός =

υπ(ό) + ηγητής =

αντ(ί) + ύπατος =

ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Οι λέξεις της αρχαίας ελληνικής, όπως και της νέας, χωρίζονται σε δέκα είδη, που λέγονται μέρη του λόγου. Τα μέρη του λόγου είναι τα εξής :

1.   άρθρο

2.   ουσιαστικό

3.   επίθετο

4.   αντωνυμία

5.   ρήμα

6.   μετοχή

7.   επίρρημα

8.   πρόθεση

9.   σύνδεσμος

10. επιφώνημα

Από τα δέκα μέρη του λόγου τα έξι πρώτα, το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία, το ρήμα και η μετοχή λέγονται κλιτά γιατί κλίνονται, το καθένα δηλαδή παρουσιάζεται στο λόγο με διαφορετικές μορφές.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : ο στρατιώτης μάχεται / οι στρατιωται μάχονται.

Τα λοιπά τέσσερα μέρη του λόγου, το επίρρημα, η πρόθεση, ο σύνδεσμος και το επιφώνημα λέγονται άκλιτα γιατί δεν κλίνονται, παρουσιάζονται δηλαδή στο λόγο πάντα με την ίδια μορφή.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : νυν, και.

Οι διάφορες μορφές που παίρνει μια κλιτή λέξη λέγονται τύποι της λέξης. Σε κάθε τύπο μιας λέξης διακρίνουμε τρία μέρη, το θέμα, το χαρακτήρα και την κατάληξη :

Θέμα : λέγεται το αμετάβλητο μέρος της κλιτής λέξης π.χ στρατιώτ- ης

Χαρακτήρας : λέγεται το τελευταίο γράμμα του θέματος π.χ στρατιώτ- ης

Κατάληξη : λέγεται το μεταβλητό μέρος της κλιτής λέξης π.χ στρατιώτ-ης

ΠΤΩΣΕΙΣ

Στην αρχαία ελληνική, το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία και η μετοχή σχηματίζουν τύπους που λέγονται πτώσεις. Οι πτώσεις στην αρχαία ελληνική είναι πέντε :

Ονομαστική

Γενική

Δοτική

Αιτιατική

Κλητική

( Η ονομαστική και η κλητική ονομάζονται ορθές πτώσεις, ενώ η γενική, η δοτική και η αιτιατική πλάγιες πτώσεις. )

ΓΕΝΟΣ

Τα γένη είναι τρία : αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο.

Π.χ ο πατήρ, η μήτηρ, το βιβλίον

       ο καλός, η καλή το καλόν

ΑΡΙΘΜΟΙ

Οι αριθμοί στην αρχαία ελληνική είναι δύο:

ο ενικός, όταν γίνεται λόγος για ένα

ο πληθυντικός, όταν γίνεται λόγος για πολλά

ΚΛΙΣΗ :λέγεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο σχηματίζονται οι πτώσεις. Οι κλίσεις είναι τρεις : η πρώτη, η δεύτερη και η τρίτη.

ΤΟ ΑΡΘΡΟ

Άρθρο είναι η μονοσύλλαβη κλιτή λέξη που κανονικά χρησιμοποιείται εμπρός από τα ονόματα.

                 

Ενικός Αριθμός                                       Πληθυντικός Αριθμός

Αρσενικό  Θηλυκό  Ουδέτερο       Αρσενικό  Θηλυκό  Ουδέτερο

Ον.      ο          η            το                     οι              αι           τα

Γεν.     του      της         του                  των            των        των

Δοτ.     τω       τη           τω                    τοις           ταις        τοις

Αιτ.     τον      την         το                     τους          τας          τα

Κλητ.   -                    -            -                         -               -             -

ΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

Ονόματα ή ουσιαστικά λέγονται οι κλιτές λέξεις που σημαίνουν :

α. πρόσωπα, ζώα ή πράγματα και λέγονται συγκεκριμένα

β. ενέργεια, κατάσταση, ιδιότητα και λέγονται αφηρημένα

Από τα ουσιαστικά ονομάζονται :

α. κύρια ονόματα όσα σημαίνουν ορισμένο πρόσωπο, ζώο, τόπο ή πράγμα

π.χ Σωκράτης, Όλυμπος

β. κοινά όσα σημαίνουν ένα σύνολο από πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος

π.χ ανήρ, ίππος, πόλις

ΠΡΩΤΗ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Κατά την πρώτη κλίση κλίνονται ονόματα αρσενικά και θηλυκά. Τα αρσενικά λήγουν σε -ας ή σε -ης και τα θηλυκά σε -α και -η

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Α ΚΛΙΣΗΣ

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

    ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ                               ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΘΗΛΥΚΩΝ

ον	-ας	-ης	-α	-η
γεν.	-ου	-ου	-ας	-ης
δοτ	-α	-η	-α	-η
αιτ	-αν	-ην	-αν	-ην
κλητ.	-α	η	-α	-η

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ - ΘΗΛΥΚΩΝ

ον.	-αι
γεν.	-ων
δοτ.	-αις
αιτ.	-ας
κλητ.	-αι

Παρατηρήσεις:

α. οι καταλήξεις του πληθυντικού των αρσενικών και των θηλυκών είναι ίδιες

β. το α στην κατάληξη -ας είναι πάντοτε μακρόχρονο

γ. η γεν. πληθ. τονίζεται στη λήγουσα και παίρνει πάντοτε περισπωμένη

δ. από τα αρσενικά σε -ης σχηματίζουν την κλητική του ενικού σε -α και όχι σε-η:

1.   τα εθνικά: ω Πέρσα, ω Σκύθα

2.   όσα λήγουν σε -της και τα σύνθετα σε -αρχης, -μέτρης, -πώλης, -τρίβης, -ώνης

ε. στα θηλυκά που λήγουν σε -α:

αν πριν την κατάληξη α υπάρχει σύμφωνο, εκτός από ρ, τότε αυτό το α λέγεται μη καθαρό, είναι κανονικά βραχύχρονο και στη γενική και δοτική τρέπεται σε η π.χ η η μάζα, της μάζης, τη μάζη

ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Κατά τη δεύτερη κλίση κλίνονται ονόματα και των τριών γενών, αρσενικά και θηλυκά που λήγουν σε -ος και ουδέτερα που λήγουν σε -ον.

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Β΄ΚΛΙΣΗΣ

Αρσενικό και Θηλυκό                                           Ουδέτερο

Ενικός Αριθμός     Πληθυντικός Αριθμός    Ενικός Αριθμ.  Πληθυντικός Αριθμ.

Ον.      -ος                             -οι                                -ον                      -α

Γεν.     -ου                             -ων                              -ου                      -ων

Δοτ.     -ω                              -οις                              -ω                       -οις

Αιτ.     -ον                             -ους                             -ον                       -α

Κλητ.  -ε                               -οι                                -ον                      -α

Παρατηρήσεις

1.   Τα αρσενικά και τα θηλυκά έχουν σε όλες τις πτώσεις τις ίδιες καταλήξεις ( τα ξεχωρίζουμε από το άρθρο ).

2.   Τα ουδέτερα διαφέρουν από τα αρσενικά και τα θηλυκά στην ονομαστική και κλητική ενικού και στην ονομαστική και κλητική πληθυντικού.

3.   Τα ουδέτερα σχηματίζουν στον ενικό και πληθυντικό τρεις πτώσεις όμοιες, την ονομαστική, την αιτιατική και κλητική.

4.   Η κατάληξη α των ουδετέρων είναι βραχύχρονη.

ΤΡΙΤΗ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Η τρίτη κλίση περιλαμβάνει ουσιαστικά και των τριών γενών περιττοσύλλαβα. Τα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης διαιρούνται σε:

1.     -καταληκτικά

      -ακατάληκτα

2.    -μονόθεμα

      -διπλόθεμα

3.    -φωνηεντόληκτα

 -συμφωνόληκτα

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ Γ΄ΚΛΙΣΗΣ

                ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ                       ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

                         ΑΡΣ./ ΘΗΛ.        ΟΥΔ.              ΑΡΣ./ ΘΗΛ.      ΟΥΔ.

ον.	-ς ή -	-	-ες	-α
γεν.	-ος ή -ως	-ος ή ως	-ων	-ων
δοτ.	-ι	-ι	-σι	-σι
αιτ.	-α ή -ν	-	-ας	-α
κλητ	-ς ή -	-	-ες

Παρατηρήσεις:

- Το ι και το α στη λήγουσα των ονομάτων της γ΄ κλίσης είναι βραχύχρονα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ

- Να αναγνωρίσεις τα ουσιαστικά της γ΄ κλίσης και να δοθεί η ονομαστική και γενική ενικού τους.

Ο ρήτωρ εν τη εκκλησία προς τους Αθηναίους λέγει: «Νομίζω, ω άνδρες Αθηναιοι, υμας γιγνώσκειν ότι εν μεγάλω κινδύνω εσμέν. Δεινή γαρ η εφορμή και ο αήρ τας των εχθρων φωνάς προς τα ωτα ημων φέρει. Την της Δημητρός θυγατέρα ο Πλούτων ήρπασε. Οι Αιγύπτιοι φασίν τους αστέρας πυρ είναι και τη τούτων καύσει τα επί γης γίγνεσθαι. Τοις γίγασι ο θεός του πολέμου συνεμάχησεν.

- Να μεταφέρεις στον άλλο αριθμό τις ακόλουθες προτάσεις.

1.    οι αγαθοί άνδρες ου πείθονται τοις κακοις ανδράσι.

2.    το άδικον κέρδος φέρει βλάβην.

3.    η μήτηρ έρχεται προς την θυγατέρα και λέγει.

4.    οι ναυται τα πλοια εις τους λιμένας κατάγουσι.

5.    οι Περσαι ενόμιζον τους αστέρας θεούς είναι.

- Να συμπληρώσεις τα κενά των ακόλουθων προτάσεων με την κατάλληλη πτώση των λέξεων που είναι σε παρένθεση:

α) η άμιλλα ...............(αθλητής, γεν. πληθ.) τους θεατάς εν ...............(το στάδιον, δοτ. πληθ.) τέρπει.

β) γύμναζε σαυτόν ............................(πόνος εκούσιος, δοτ. πληθ.), όπως αν δύνη(= για να μπορείς) και ...................(ο ακούσιος, αιτ. πληθ.) υπομένειν.

γ) ....................(ίππος, γεν. εν.) μεν αρετήν εν ..................(πόλεμος, δοτ. εν.), φίλου δε πίστιν εν ................ (ατυχία, δοτ. εν.) κρίνομεν.

δ) ................... (ο σοφιστής, γεν. πληθ.) οι πλείστοι ................... (ο νεανίας, αιτ. πληθ.) εδίδασκον ............................... (η πολιτική αρετή, αιτ. εν.).

ε) ωτα τυγχάνει .....................(άνθρωπος, δοτ. πληθ.) όντα απιστότερα ................... (οφθαλμός, γεν. πληθ.).

στ) δει ................(γλωσσα, γεν. εν.) κραττειν, και μάλιστα εν ................... (συμπόσιον, δοτ. εν.).

ζ) ................(κακός, δοτ. πληθ.) ομιλων (= αν συναναστρέφεσαι) καυτός εκβήση (= κι εσύ ο ίδιος θα γίνεις) κακός.

η) γέρων γέροντι ............................(γλωττα ηδίστη, αιτ. εν.) έχει παις παιδί.

- Να συμπληρωθούν τα κενά των ακόλουθων προτάσεων με τη σωστή πτώση των λέξεων που είναι σε παρένθεση: 

α) πονηράν ..................(φύσις, αιτ. εν.) μεταβαλειν ου ράδιον.

β) μέγα καύχημα ................(γονευς, δοτ. πληθ.) αρετή τέκνων.

γ) τα μακρά τείχη συνήπτε τον ..................(Πειραιεύς, αιτ. εν.) τη Αθηναίων ...............(πόλις, δοτ. εν.).

δ) παρ’ Ομήρω θαυμάζομεν τους ήρωας ...................(Οδυσσεύς, αιτ. εν.) και τον ....................(Πηλεύς, γεν. εν.) υιόν ....................(Αχιλλεύς, αιτ. εν.).

ε) οι Κλεάρχου οπλιται υπό ...................(ο ιππεύς, γεν. πληθ.) Τισσαφέρνους εβλάπτοντο.

στ) ρώμη μετά ................(φρόνησις, γεν. εν.) ωφέλησεν, άνευ δε ταύτης πλειον τους έχοντας έβλαψεν.

ζ) η μεν φύσις άνευ ..................(μάθησις, γεν. εν.) τυφλόν, η δε μάθησις δίχα .................(φύσις, γεν. εν.) ελλιπές, η δ’ άσκησις χωρίς αμφοίν (= χωρίς αυτά τα δύο) ατελές.

- Να μεταφέρεις στον άλλο αριθμό τις ακόλουθες προτάσεις:

1.   ο στρατηγός συγκινδυνεύει τω στρατιωτη.

2.   οι μεν ιατροί θεραπεύουσι τους τραμαυτίας, οι δε παιδαγωγοί τους μαθητάς.

3.   ω ναυται, γίγνεσθε προ θαλασσων.

4.   εν τη θερμη θαλάσση ο καρχαρίας διάγει.

5.   οι οικέται κλέπτουσι τον του δεσπότου θησαυρόν.

- Να μετατραπούν οι προτάσεις στον άλλο αριθμό

1.   οι αγαθοί άνδρες ου πείθονται τοις κακοις ανδράσι.

2.   το άδικον κέρδος φέρει βλάβην.

3.   ο στρατιώτης υπέμενε το ψυχος του χειμωνος.

4.   η μήτηρ έρχεται προς την θυγατέρα και λέγει.

5.   οι Πέρσαι ενόμιζον τους αστέρας θεούς είναι.

6.   μάρτυρας τους θεούς έχομεν ότι υμεις ψεύδεσθαι.

7.   οι ναυται τα πλοια εις τους λιμένας κατάγουσι.

8.   οι δειλοί κύπτουσιν τους αυχένας.

9.   ανδρός χαρακτήρ εκ λόγου γνωρίζεται.

10. εις τον Πηνειόν ρύακες εμβάλλουσιν.

- Να υπογραμμίσεις τα τριτόκλιτα ουσιαστικά και να γράψεις την ονομαστική και γενική ενικού

Ο χλιαρός αηρ του έαρος αγαθόν φάρμακον των νόσων εστίν.

Οι Αθηναιοι ανδρείως μαχόμενοι προς τους Πέρσας της Ελλάδος και της ελευθερίας σωτηρες ησαν.

Ερυθρόν οινον εν χρυσοις κρατηρσιν οι θεράποντες έφερον και εις κύλικας έχεον.

Ο γέρων τας χειρας εις τον ουρανόν επαίρων ηύχετο υπέρ του παιδός σωτηρίας.

Νυκτός διά των αστέρων διαγιγνώσκομεν.

Οι Αιθίοπες τοις Πέρσαις χρυσόν και ελέφαντος οδόντας ως δασμόν έφερον.

Χρη τους παίδας τοις των πατέρων και των μητέρων λόγοις νουν προσέχειν.

Τω θανάτω οι άνθρωποι των φροντίδων και των αλγηδόνων απολύονται.

- Να δοθούν οι προτάσεις στον άλλο αριθμό:

1.   οι αγαθοί πατέρες τους υιούς εν χρηστοις ηθεσι παιδεύουσιν.

2.   εν τοις λιμέσι πολεμικά πλοια εισίν ικανά.

3.   ένεκα των αισχρων κερδων πόλεμοι ενίοτε γίγνονται.

4.   οι της θαλάσσης χειμωνες ημας ου κωλύουσι.

5.   ο ρήτωρ εν τη εκκλησία λέγει.

- Να γραφούν οι πλάγιες πτώσεις των εξής αντωνυμιών:

ο,τι, ος, τις, εαυτου, σεαυτης

- Να συμπληρώσεις τα κενά με τον κατάλληλο τύπο των επιθέτων.

1.    Ευρήσομεν τους μεν ..................(άφρων) πολλούς τους δε ............... (σώφρων) σπανίους.

2.    Το σωμα Κυρίου παρεδόθη τω .................. (ευσχήμων) Ιωσήφ.

3.    Η αρχή εστί το ................ (ήμισυς) του παντός.

4.    ................. (βραχύς) τέρψις εστίν ηδονης κακης.

5.    Ω ................ (άφρων), προς τι τοσουτα πλούτη σωρεύεις;

6.    Έστε ................(ταχύς) εις το ακουσαι και ................... (βραδύς) εις το λαλησαι.

7.    Δια ...............(βραχύς) λόγων λέγε μοι τοιάδε.

8.    Ο των Αθηναίων δημος επίστευε πολλάκις τοις ................(άφρων) ρήτορσι.

9.    Άκουε ου μόνον των ................ (ηδυς) λόγων αλλά και των ................ (τραχύς).

10.Των .................. (ευδαίμων) πάντες εισί συγγενείς.